नेपालले दशकौंसम्म विदेशी इन्धनमा निर्भर रहँदै आएकोमा, हाल दैलेखको जलजले क्षेत्रमा मिथेन ग्यासको महत्वपूर्ण भण्डार भेटिएको छ, जसले देशको ऊर्जा, अर्थतन्त्र, कृषि र पूर्वाधार विकासमा ठूलो रूपान्तरण ल्याउने सम्भावना देखिएको छ। यद्यपि, यो अवसरसँगै भ्रष्टाचार, शक्ति केन्द्रित लाभ र पर्यावरणीय लापरवाहीको जोखिम पनि देखिन्छ। सफल व्यवस्थापन भएमा यो खोजले नेपाललाई ऊर्जा आत्मनिर्भरता र समावेशी समृद्धितर्फ डोहोर्याउन सक्छ — तर इतिहासका असफलताबाट सिक्ने चेतावनीलाई बेवास्ता गर्नु घातक हुन सक्छ।
तस्बिर: जाजलजे, दैलेख देखाउने नेपालको नक्सा
कसरी भयो खोज: स्थानीय विश्वासदेखि वैज्ञानिक परीक्षणसम्म
दैलेखका स्थानीय बासिन्दाहरूले वर्षौंदेखि जमिनबाट ग्यास निस्कने, पानीमा तेलजस्तो पदार्थ देखिने जस्ता घटनाहरू अनुभव गर्दै आएका थिए। तर २०१५ को भारतीय नाकाबन्दीले इन्धन आपूर्तिको असुरक्षालाई उजागर गरेपछि सरकारले गम्भीर खोज सुरु गर्यो।
२०१९ मा चीनको चाइना जियोलोजिकल सर्भे (CGS) सँग सहकार्यमा सुरु गरिएको ड्रिलिङमार्फत ३,००० मिटरभन्दा गहिरो भूभागबाट नमुना संकलन गरियो, जुन परीक्षणका लागि चीन पठाइयो। प्रारम्भिक नतिजाले अरबौं घनमिटर मिथेन ग्यास रहेको देखाएको छ।
तस्बिर: खनन स्थल
देशको लागि के फाइदा?
१. ऊर्जा सुरक्षा र आत्मनिर्भरता
नेपाल हाल लगभग सम्पूर्ण इन्धन आयातमा निर्भर छ। घरेलु ग्यास स्रोतले आयातमा निर्भरता घटाउँछ र आपूर्ति सुनिश्चित गर्छ।
२. आर्थिक लाभ
ग्यासको व्यावसायिक उत्पादनबाट स्वदेशी उद्योगको लागत घट्छ, प्रतिस्पर्धात्मकता बढ्छ, र वैदेशिक मुद्राको ठूलो बचत हुन्छ। साथसाथै, रोजगारका हजारौं अवसर सिर्जना हुनेछन्।
३. स्वच्छ र सस्तो इन्धन
मिथेन, परम्परागत इन्धनको तुलनामा, सफा इन्धन हो। यसले घरायसी वायु प्रदूषण घटाएर स्वास्थ्य सुधार गर्न सहयोग पुर्याउँछ।
४. कृषिमा उपयोग
मिथेन ग्यासबाट अमोनिया उत्पादन गर्न सकिने भएकाले यसले स्वदेशमै मल उत्पादन सम्भव बनाउँछ, जसले कृषि उत्पादन र खाद्य सुरक्षामा योगदान दिन्छ।
५. पूर्वाधार विकास
ग्यास प्रशोधन, भण्डारण र वितरण प्रणाली निर्माणका लागि देशव्यापी पूर्वाधार विकास आवश्यक हुन्छ, जसले सम्पूर्ण क्षेत्रको आर्थिक गतिविधि बढाउँछ।
६. नवीकरणीय ऊर्जा हस्तान्तरणमा सहयोगी
जलविद्युतमा आधारित दीर्घकालीन ऊर्जा योजनाहरू कार्यान्वयन हुने क्रममा ग्यासलाई "ब्रिजिङ फ्युल" को रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।
लुकेको खतरा
भ्रष्टाचार
संसाधन प्रशस्त भएका देशहरूमा पनि राजनीतिक हस्तक्षेप, कमजोर शासन र भ्रष्टाचारका कारण जनस्तरमा लाभ पुग्न सकेको छैन। नेपाल पनि त्यही बाटोमा नलागोस् भन्ने सुनिश्चित गर्न आवश्यक छ।
भ्रष्टाचारको संभावित स्वरूप:
> शक्तिकेन्द्रित लाभ: सीमित समूहले सम्पूर्ण फाइदा कब्जा गर्ने खतरा।
> अशक्त पारदर्शिता: सम्झौता, आम्दानी र खर्च खुला रूपमा सार्वजनिक नहुनु।
> फण्डको दुरुपयोग: राजनैतिक लाभका लागि सार्वजनिक स्रोतको प्रयोग।
वातावरणीय जोखिम
> दैलेखको नाजुक भूभागमा ग्यास उत्खननले वातावरणमा ठूलो असर पार्न सक्छ।
> वन फँडानी, भूक्षय, र पानी प्रदूषण हुने सम्भावना छ।
> कमजोर नियम वा कार्यान्वयनको अभावले प्रदूषण नियन्त्रण गर्न सक्दैन।
> मिथेन ग्यास चुहावट भएमा जलवायु परिवर्तनलाई अझ खतरनाक बनाउँछ।
अन्तर्राष्ट्रिय दृष्टान्तहरू: सिक्ने मौका
नर्वे: सफल व्यवस्थापनको उदाहरण
नर्वेले तेल आयलाई राष्ट्रिय सम्पत्तिको रूपमा प्रयोग गर्दै, सरकारी कोषमा लगानी गरेर भविष्यका पुस्ताका लागि सुरक्षा गरेको छ।
नाइजेरिया: व्यवस्थागत असफलता
अफ्रिकाको सबैभन्दा ठूलो तेल उत्पादक देश भएर पनि नाइजेरियाले शासन प्रणाली कमजोर हुँदा आमजनताले लाभ लिन सकेका छैनन्।
अवसरलाई सफलतामा रूपान्तरण गर्न के आवश्यक छ?
> कडा र स्पष्ट कानुनी रूपरेखा – अन्वेषणदेखि राजस्व व्यवस्थापनसम्म सबै प्रक्रिया कानुनीरूपमा सुनिश्चित गरिनु।
> स्वतन्त्र नियामक निकाय – अख्तियारजस्ता संस्थाहरूलाई प्रभावकारी रूपमा काम गर्न दिने वातावरण।
> पारदर्शिता र सार्वजनिक सहभागिता – सबै सम्झौता, खर्च र योजनाहरू नियमित रूपमा सार्वजनिक गर्ने।
> स्थानीय समुदायको सहभागिता – परियोजनाबाट प्रत्यक्ष प्रभावित क्षेत्रका नागरिकको हक र योगदान सुनिश्चित गर्ने।
> सीप र ज्ञान विकास – नेपाली जनशक्तिलाई सक्षम बनाउँदै दीर्घकालीन स्वदेशी व्यवस्थापनमा जोड दिने।
> ऊर्जा र आर्थिक विविधिकरण – ग्यासमाथिको निर्भरता कम गर्दै नवीकरणीय र अन्य क्षेत्रको विकासमा लगानी बढाउने।
निष्कर्ष: अवसरको जिम्मेवार व्यवस्थापन नै सफलता हो
दैलेखको ग्यासले नेपाललाई ऊर्जा आत्मनिर्भरता, आर्थिक समृद्धि र सामाजिक विकासको दिशामा डोहोर्याउन सक्छ। तर त्यसका लागि पारदर्शी शासन, दीर्घदृष्टिकोण, र सबै नेपालीका लागि समान लाभ सुनिश्चित गर्नुपर्नेछ। आजको निर्णयले भविष्यको इतिहास लेख्नेछ।
