काठमाडौं । अहिले मोबाइल फोन नभएको घर भेटिन मुस्किल पर्छ । मोबाइलको पहुँच ग्रामिणभेगका दुरदराजसम्म पुगिसकेको छ । त्यसैले मोबाइल फोन अहिले बालबालिकाको सहज पहुँच बनेको छ ।
डिजिटल युग सुरु भएसँगै बालबालिकाको पहुँच पनि डिजिटल डिभाइसमा बढेको छ । जसका कारण सामाजिक सञ्जाल (जस्तै फेसबुक, टिकटक, इन्स्टाग्राम) नेपाली बालबालिकाको जीवनशैलीको हिस्सा बन्दै गएको छ ।
स्मार्टफोनको प्रचलन र इन्टरनेटको विस्तारसँगै अहिलेका बालबालिका अत्यधिक मात्रामा सामाजिक सञ्जाल र फोनमा सक्रिय बन्न थालेका हुन् । स्मार्टफोनको अधिक उपयोगका कारण उनीहरूको विकासमा सकारात्मक भन्दा नकारात्मक असर बढि देखिन थालेको छ ।
बालबालिकाले शिक्षासँग सम्बन्धित सामग्री, अन्तर्राष्ट्रिय समाचार र विभिन्न प्रतिभा प्रदर्शनका अवसरहरू पाए पनि उनीहरु त्यसमा भन्दा गेम र अन्य भिडियोमा रमाउन थालेपछि नकारात्मक असर उल्लेख्य देखा पर्न थालेको अध्ययनहरुले देखाएका छन् ।
सामाजिक सञ्जालको अत्यधिक प्रयोगले बालबालिकामा ध्यान केन्द्रित गर्न गाह्रो हुने, शारीरिक गतिविधिमा कमी, निद्रा समस्याजस्ता स्वास्थ्यसम्बन्धी असर देखिन थालेका छन्। साथै, साइबर बुलिङ, अश्लील सामग्रीको पहुँच, तथा आत्मसम्मानमा आघात पुग्ने स्थिति पनि देखापरेका छन्।
यिनले दीर्घकालीन मानसिक असर पार्ने मनोचिकित्सकको सुझाव छ ।
अब अभिभावक र समाजको भूमिका के हो ?
बालबालिकालाई सामाजिक सञ्जालको उपयोग कसरी गर्ने भन्नेबारे सही मार्गदर्शन अत्यावश्यक छ । अभिभावकहरूले डिजिटल साक्षरताको विकासमा ध्यान दिनु पर्छ । विद्यालयहरूले पनि डिजिटल नागरिकता र साइबर सुरक्षा सम्बन्धी शिक्षा दिनु आवश्यक छ ।
अवश्य ! सामाजिक सञ्जालको गलत प्रयोग वा अत्यधिक निर्भरता बालबालिकाको मानसिक, सामाजिक र शारीरिक विकासमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ। तल यस्ता केही प्रभावहरू विस्तृत रूपमा उल्लेख गरिएको छः
१. मानसिक स्वास्थ्यमा असर सामाजिक सञ्जालमा लगातार रहँदा तनाव, चिन्ता (बलहष्भतथ), र डिप्रेसन बढ्ने सम्भावना हुन्छ । अरूसँगको तुलनाः अरूको “सफल” जीवन देखेर हीन भावना पैदा हुन सक्छ । लाइक वा कमेन्ट नआउँदा आत्मसम्मानमा कमी आउन सक्छ । साइबर बुलिङको शिकार हुन सक्छन् ।
२. शारीरिक स्वास्थ्यमा गिरावट घण्टौँ स्क्रिनमा लागिरहँदा आँखामा असर (ड्राइ आइ, दृष्टिमा कमजोरी) हुन्छ । त्यस्तै निद्रामा समस्या आउदा अनेक रोग लाग्न सक्छ । मोटोपनको सम्भावना पनि उतिकै हुन्छ । मोबाइल फोन धेरै प्रयोग गर्नेको शारीरिक गतिविधिमा कमी हुने भएकाले मोटोपनको समस्या अहिलेका बालबालिकाले भोग्नु परेको छ ।
३. समयको दुरुपयोग सामाजिक सञ्जाल अत्यधिक प्रयोग गर्दा पढाइप्रति ध्यान केन्द्रित गर्न गाह्रो हुन्छ । “डिजिटल डिस्ट्र्याक्सन” ले गर्दा गृहकार्यमा ढिलाई हुने भएको तपाई हामी आफैले अनुभव गरेकै छौं ।
४. अनुचित सामग्रीमा पहुँच बालबालिका फिल्टर नलगाई विभिन्न अश्लील, हिंसात्मक वा भ्रामक सामग्रीसम्म पुग्न सक्छन्, जसले उनीहरूको मानसिकताको निर्माणमा गम्भीर असर पार्न सक्छ । अनलाइन सम्पर्कले वास्तविक जीवनका सम्बन्धहरूमा दूरी ल्याउन सक्छ । परिवार वा साथीहरूसँगको समय घट्दै जाँदा बालबालिका बिस्तारै एकलकाँटै बन्दै जानसक्छन् ।
५. गोपनीयता र सुरक्षामा खतरा बालबालिकाले व्यक्तिगत जानकारी अनलाइनमार्फत साझा गर्दा साइबर अपराधीको शिकार बन्न सक्ने खतरा हुन्छ ।
तसर्थ आजैदेखि आफुसँगै आफ्ना बालबालिकाको मोबाइल फोन प्रयोगको समय बिस्तारै घटाउँदै जाने अभ्यास गरौं । भर्चुअल होइन वास्तविक जीवन बाचौं ।
